Akademi ve askerlik arkadaşınız olan Zeki Müren’in sanatınıza ne gibi etkileri oldu?

 

Zeki Müren, çok üstün bir ses sanatçısıydı, yaradılıştan gelen bir sesi, yeteneği vardı. Bir de iyi gözlemciydi. Zeki Müren, beni görerek tanımadı; benim yaptığım çizgileri görerek merak etti de sordu, böyle tanıştık.

Zeki Müren, kumaş desenleri atölyesindeydi. Orada resim çalışırdı; kumaş deseni demek, resim demek. Modayla meşguldü. Atölyelerde dolaşır, insanlarla sohbet ederdi. Herkes onunla sohbet etmeyi severdi. O zamanlar televizyonlar yoktu; radyo ve plaklar vardı. Herkes onu dinlerdi. Ve musikide yenileşme yaptı Zeki Müren, bir aydınlık getirdi. Şiirlerini, sözlerini de kendisi yazardı.

 

Benim dostluğum yalnız Zeki Müren’le değil, onun da dostluğu yalnız benimle değil tabii. Mesela o dönemin akademi öğrencisi olan sinema, tiyatro ve ses sanatçıları vardı. Ayhan Işık, hem sinemada, akademide öğrenci hem de Bâb- ı Âli’de ressamdı. Resimli roman çiziyordu. Ben de Bâb- ı Âli’deydim o zaman. Çolpan İlhan, Erol Keskin ve Peksan Koşar da akademideydi. Günseli Başar akademide o yıl (1952), Avrupa güzeli oldu.

 

 

Cumhuriyet’in ilk yıllarında dünyaya geldi Etem Çalışkan. İçindeki vatan sevgisi ve inanç ruhuna yansıdı; ruhundan kalemine, kalemindense mürekkebine akıp hiç sonu olmayan çizgilere büründü. İşte böyle bir dönemin çocuğu olarak çizdi Atatürk’ü. 10 Kasım 1969’dan bu yana o portre ve imzasıyla yerleşti Mustafa Kemal ofislerimize, sınıflarımıza, evlerimize.

 

 

Atatürk imzasının öyküsünü anlatır mısınız bize?

 

Atatürk’ün çok güzel, karakteristik bir imzası vardır. Ve Gazi Mustafa Kemal’ken de Atatürk’ken de imzaları birbirine benzer karakterde çizgilere sahiptir, kendi el yazısı karakterindedir. 1969 yılında ben Milliyet gazetesinin ressamıydım. 10 Kasım için tam sayfa portresini çizdim ve portrede hissettiğim bir kompozisyon eksikliği vardı. Oraya imzasını koymayı şöyle bir düşündüm, kompozisyon tamamlanıyordu.

İşte o imza, onu o kompozisyona yerleştirirken aldığı şekille ortaya çıktı. Esasında imzanın çizgisi, Atatürk’ün kendi el yazısının çizgisidir. Ama ben kompozisyonla birleştirirken daha kaligrafik, daha kalıcı, biraz daha ayıklanmış olarak çizdim. Böylece gazete basıldı. Yıllar yılı resim ayrı bir değer olarak kaldı ve imza resimden çıktı, o da ayrı bir değer oldu. Ama bu, böyle olsun diye çizilmiş bir şey değildi.

 

Anıtkabir kitabeleri

 

Hava sıcak mı sıcak.

Alınları emek teri ıslatıyor.

Ressamlar, heykeltıraşlar, mühendisler, yazarlar; herkes harıl harıl çalışıyor.

Yıl 1953. Etem Çalışkan, hocası Emin Barın ile 

Anıtkabir duvarlarında güzel yazısıyla iz bırakıyor.

 

 

Duvarlarını yazılarınızla süslediğiniz Anıtkabir’de kimlerle çalıştınız?

Anıtkabir kitabelerini yazdığımda, yazı hocam Emin Barın’ın öğrencisi ve gayri resmi asistanıydım. Akademideyken hoca benim yazımı çok beğenirdi. Diğer öğrencilerin yazılarının kontrolünü bana yaptırırdı. İşte bu, hocayla ilk yılımızdı. 1953 yılıydı ve o yaz birlikte Anıtkabir’in kitabelerini yazdık. Çok güzeldi; heykeltıraşlar bir tarafta, taş ustaları bir tarafta, mozaikçiler bir tarafta. Çalışanların hepsi Güzel Sanatlar Akademisi’nden hocalarımızdı.

Anadolu’nun taşı, çekiçleri, ustalar vurdukça çıkan sesler ve o taşlardan çıkan parçalar her yeri kaplamıştı. Mevsim yaz, alın terleri akıyordu. İşte Anıtkabir’in yapımı böyle bir heyecan içinde gerçekleşti.

 

Anıtkabir yazıları için ne kadar süre çalıştınız?

Çalışmalar o sene bütün yaz sürdü. Tezhip sanatçısı Rikkat Kunt (1903-1986) ile “Şeref Defteri” çalışmasına da katıldım, onun süslemesinde çalıştım.

 

İnsanlığın miladı: yazı

 

Etem Çalışkan’ın hangi eserine baksak gözümüze bir şey çarpıyor. Acaba yanlış mı yazdı, diye düşünmekten kendimizi alamıyoruz. Eserlerinin kenarına düşülmüş tarih 1 ya da 2 ile değil, 6 ile başlıyor. Usta sanatçı bunu, yazının 6000 yıllık geçmişini anlatarak açıklıyor.

 

Siz 86 yaşındasınız, eserleriniz 6014 yaşında. Nedir bu tarihin sırrı?

 

Çalışmalar bitmez. Musikide son ses, heykelde son çekiç, resimde son fırça yoktur; kaligrafide de son çizgi yoktur. Bir eserin tamamı, çizilmemiş çizgilerdedir. Onun için sanatçı hep yarına gider. İşte benim çalışmalarım da böyle. Bu yılki çalışmalarıma 6014 tarihini koyuyorum ve onu masadan kaldırıyorum. Geçen sene 6013’tü. Yazının yaklaşık 6000 yıllık bir tarihi vardır. Çünkü insanlık tarihi, yazının icadıyla başlamıştır.

 

Bundan sonraki milatlar olaylara göredir. Örneğin Haçlı Savaşları’nın bir miladı vardır, Hz. Muhammed’in doğuşu bir milattır, Hz. İsa’nın doğuşu da bir milattır. Devletler onu kabul etmişler, ben bunu reddetmiyorum. Ama bütün insanlar için asıl olan milat, yazının icadıdır.

 

Hat sanatçısına yazı yazma şevkini veren inançtır

 

Hüsn-i Hat ve kaligrafi sanatı arasında ne fark vardır?

 

Arap harfleriyle yazılan ‘eski yazı’, Latin harfleriyle yazılan da ‘yeni yazı’ diye geçer. Eski yazı için ‘İslam yazısı’ denir. Bu yüzden ona daha kutsal gözle bakılır. Onun dışındaki yazılarla dinî yazılar yazılamazmış gibi düşünülür. Yeni yazı daha serbest konulara girer, açıktır. Yeni yazıyla şiirler de yazılır eski yazıyla yazılan yazılar da yazılır.

Bizim için Arap harfleriyle yazılan güzel yazı, hat sanatıdır. Hüsn-i hat, ‘güzel yazı’ demektir. Kaligrafi de güzel yazıdır. Yani ikisi aynı şeydir. ‘Ben hattatım’ derim; ‘sen hattat değilsin, kaligrafsın’ derler. ‘Teşekkür ederim’ derim ve onlara tercüme ederim: ‘Kaligrafinin Arapçası hüsn-i hattır.’

 

Öyleyse İslam kaligrafisiyle modern kaligrafi ne yönden farklılık gösterir?

 

Hat sanatçısına yazı yazma şevkini veren inançtır. İnanç, duyguları güzel yazıyla yazmaya yönlendirir. Bir duanın, bir ayetin, bir Allah kelimesinin, bir Muhammed kelimesinin daha güzel, daha saygınlık içinde yazılmasından doğmuştur hat. Ama kutsal olan sadece bu yazılar değildir, onların dışındaki bütün yazılar da kutsaldır. Çünkü onlar da insanlara faydalıdır. Hat sanatı yokken İslamiyet vardı, yazı da vardı. Ama yazı İslam yazısı diye anılmazdı.

İslam kaligrafisine, yani hüsn-i hatta, yazı yazıldığı için kaligrafi deniyor. Güzel yazı yazılmamış olsaydı İslam kaligrafisi denmeyecekti. Güzel yazı; İslamiyet’ten değil, İslamiyet’e inanan yazı sanatçısından, inançtan doğmuştur. Onun için de eski yazıda daha çok dinî konular işlenir.